Theo thống kê mới nhất, trong năm 2020, các tòa án khu vực phía Nam có 282 vụ án dân sự, hôn nhân và gia đình vướng tình trạng hủy, sửa do lỗi xuất phát từ cấp xét xử sơ thẩm.

Cụ thể, tòa sơ thẩm vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng; đánh giá chứng cứ, áp dụng pháp luật chưa chính xác. Không ít vụ việc tranh chấp đất đai trở lại vạch xuất phát vì những sai sót kể trên.

Phán quyết vượt quá yêu cầu khởi kiện

Trong vụ án "Tranh chấp quyền sử dụng đất và yêu cầu hủy giấy chứng nhận quyền sử dụng đất", bà Văn Thị Dẻo (nguyên đơn) kiện bà Văn Thị Thu Dòn, đề nghị tòa án xác định 84,2 m2 đất ở huyện Bến Lức, tỉnh Long An thuộc quyền quản lý, sử dụng của bà; đồng thời, hủy một phần giấy chứng nhận quyền sử dụng đất do bà Dòn đứng tên (có phần diện tích 84,2 m2) với lý do đây là đất thuộc lối đi chung giữa hai nhà (tổng diện tích khoảng 200 m2). Như vậy, mỗi bên có quyền sử dụng một nửa lối đi chung.

Trong khi đó, bà Dòn lý giải cả hai đều không đo đạc thực tế khi nhận giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Về phần đất mà bà Dẻo quy vào lối đi chung, bà Dòn đã sử dụng từ nhiều năm nay. Vì vậy, bà Dòn yêu cầu tòa án xác nhận bà có quyền sử dụng phần đất này.

Bản án sơ thẩm chấp nhận một phần yêu cầu khởi kiện, giữ nguyên hiện trạng khu đất làm lối đi chung; không hủy giấy chứng nhận quyền sử dụng đất mà bà Dòn đứng tên. Thay vào đó, bà Dòn có trách nhiệm liên hệ với chính quyền địa phương điều chỉnh giảm diện tích trên giấy tờ đất. Bà Dẻo có quyền đăng ký, kê khai làm thủ tục cấp giấy tờ sở hữu đối với 84,2 m2 đất.

Sau khi hai đương sự trong vụ án kháng cáo, cơ quan công tố cũng kháng nghị phúc thẩm.

Tại tòa phúc thẩm, HĐXX nhận định tòa sơ thẩm xác định 84,2 m2 đất thực quyền quản lý của bà Dẻo là có căn cứ, đúng thực tế (hồ sơ có thể hiện). Tuy nhiên, HĐXX sơ thẩm lại giữ nguyên hiện trạng phần đất này để làm lối đi chung là vượt quá phạm vi yêu cầu khởi kiện và không đúng ý chí bà Dẻo.

Ngoài ra, bản án sơ thẩm không chấp nhận yêu cầu hủy giấy tờ đất có phần đất 84,2 m2 đứng tên bà Dòn nhưng lại buộc bà này liên hệ điều chỉnh giảm diện tích và bà Dẻo có quyền kê khai, đăng ký quyền sử dụng phần diện tích nêu trên (nhưng giữ nguyên hiện trạng 84,2 m2 đất làm lối đi chung). Quyết định như vậy cũng mâu thuẫn với quyền lợi, nghĩa vụ các bên.

Từ đó, tòa phúc thẩm sửa một phần bản án sơ thẩm theo hướng xác định 84,2 m2 đất do nguyên đơn có quyền quản lý, sử dụng. Đồng thời, HĐXX buộc bị đơn trả đất, tuyên hủy giấy chứng nhận quyền sử dụng đất có phần diện tích 84,2 m2 do bị đơn đứng tên.

Ai gánh thiệt hại?

Bà Trần Thị Kim Ngọc khởi kiện bà Võ Thị Ngọc Điệp đòi 3 thửa đất tọa lạc tại huyện Mang Thít, tỉnh Vĩnh Long. Theo bà Ngọc, vì nghe bà Điệp nói nếu để bà Điệp đứng tên sở hữu 3 thửa đất thì nhà nước không thu hồi đất nên bà Ngọc đồng ý. Thế nhưng, sau khi nhận giấy tờ đất hợp pháp, bà Điệp mang đi thế chấp ngân hàng. Bà Ngọc yêu cầu ngân hàng không phát mãi 3 thửa đất đang trong tình trạng tranh chấp.

Làm việc với tòa án, bà Điệp xác nhận bà Ngọc nói đúng, bà Điệp đồng ý toàn bộ yêu cầu bà Ngọc nêu ra. Hiện gia đình bà Điệp nợ ngân hàng hơn 1,6 tỉ đồng và vợ chồng bà không thoái thác việc trả nợ ngân hàng. Trong khi đó, phía ngân hàng đề nghị tòa án chấp nhận phương án phát mãi 3 thửa đất nếu vợ chồng bà Điệp không có khả năng trả nợ.

Chấp nhận yêu cầu khởi kiện, tòa sơ thẩm tuyên vô hiệu hợp đồng thế chấp tài sản giữa vợ chồng bà Điệp với ngân hàng; hủy một số văn bản liên quan đến 3 thửa đất. Bản án sơ thẩm không chấp nhận yêu cầu phát mãi tài sản. Không đồng tình, phía ngân hàng kháng cáo.

Giải quyết vụ án "Tranh chấp quyền sử dụng đất và tranh chấp hợp đồng tín dụng", tòa phúc thẩm đã làm rõ ngân hàng có đơn yêu cầu độc lập với nội dung liên quan đến tài sản tranh chấp đang thế chấp tại ngân hàng. Dù vậy, tòa sơ thẩm không ban hành thông báo thụ lý vụ án đối với yêu cầu độc lập này. Mặt khác, hồ sơ vụ án có đủ cơ sở xác định phía đương sự chịu thiệt hại là bà Ngọc cùng ngân hàng. Nếu xác định hợp đồng thế chấp vô hiệu thì cơ quan xét xử phải chỉ ra lỗi của những người đã làm hợp đồng vô hiệu. Đây là căn cứ cho việc buộc bên có lỗi chịu trách nhiệm đối với phần thiệt hại ngân hàng gánh chịu. Ngoài ra, cơ quan xét xử sơ thẩm không thu thập hồ sơ cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, không đề cập giá trị pháp lý của giấy tờ này...

Do vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng, thiếu sót trong thu thập chứng cứ, sai sót trong áp dụng pháp luật cũng như giải quyết không triệt để tranh chấp, tòa phúc thẩm tuyên bố hủy toàn bộ bản án sơ thẩm.

Một số vi phạm phổ biến các cấp tòa thường mắc phải: thu thập chứng cứ chưa toàn diện, đầy đủ; bỏ sót hoặc xác định sai tư cách người tham gia tố tụng; vi phạm trong thẩm định và định giá tài sản tranh chấp…