Dự án mở rộng sản xuất giai đoạn 2 của TISCO có tổng mức đầu tư 3.843 tỉ đồng (tương đương 242,5 triệu USD, tỷ giá 1 USD = 15.850 đồng), được Thủ tướng phê duyệt chủ trương đầu tư năm 2005, giao Tổng Công ty Thép Việt Nam (VNS) tổ chức thẩm định, xem xét phê duyệt với mục tiêu là đầu tư dây chuyền công nghệ sản xuất luyện kim nhằm tạo ra năng lực sản xuất 500.000 tấn phôi thép/năm, sử dụng nguồn nguyên liệu quặng sắt trong nước.

Dự án gồm hai gói thầu chính: Gói thầu mỏ sắt Tiến Bộ đã hoàn thành đưa vào sử dụng với giá trị thanh toán là 224.057 triệu đồng và Gói thầu EPC Dây chuyền công nghệ luyện kim (143 triệu USD, sau là 160,9 triệu USD) đấu thầu rộng rãi. Tập đoàn xây lắp luyện kim Trung Quốc (MCC) trúng thầu với giá 160,9 triệu USD.

Ngày 12/7/2007, TISCO và MCC đã ký hợp đồng thiết kế, cung cấp thiết bị, xây dựng và lắp đặt (EPC) với giá trị xấp xỉ 161 triệu USD. Hai bên cam kết mức giá nêu trên là “giá trọn gói không thay đổi trong suốt quá trình thực hiện hợp đồng và đã bao gồm các loại thuế được xác định trong hợp đồng, các chi phí cần thiết để thực hiện hợp đồng theo phương thức Tổng thầu EPC”. Thời gian thực hiện hợp đồng là 30 tháng (hợp đồng có hiệu lực từ ngày 03/9/2007).

Sau ký hợp đồng, MCC đã được tạm ứng 35,6 triệu USD. Trong quá trình thực hiện hợp đồng, TISCO và MCC ký 10 phụ lục điều chỉnh nhiều nội dung quan trọng của hợp đồng EPC đã ký.

Dự án tạm dừng thi công từ năm 2013 đến nay, nhiều máy móc bị hoen gỉ.

Ngày 15/5/2013, Chủ tịch HĐQT TISCO ký Quyết định số 489 phê duyệt điều chỉnh tổng mức đầu tư dự án là 8.104 tỉ đồng, tăng 4.261 tỉ đồng so với mức ban đầu, thời gian thực hiện đến hết năm 2014 đi vào hoạt động.

Đến thời điểm TTCP vào cuộc, đầu năm 2017, TISCO đã thanh toán cho dự án gần 4.500 tỉ đồng, trong đó chi phí thiết bị hơn 2.100 tỉ đồng, chi phí xây dựng gần 1.000 tỉ đồng...

Tổng dư nợ gốc, lãi vay ngân hàng phải trả của dự án là 3.900 tỉ đồng... tức tương đương với tổng mức đầu tư của dự án ban đầu. Tuy nhiên, dự án vẫn đang dở dang và đã tạm dừng thi công từ năm 2013 đến nay.

Đến thời điểm thanh tra, TISCO đã thanh toán cho nhà thầu MCC trên 92% giá trị hợp đồng, nhưng các hạng mục chính của gói thầu EPC đều chưa hoàn thành.

TISCO còn thanh toán thay MCC tiền thuế là 11,6 triệu USD, thanh toán các khoản bốc xếp bảo quản thiết bị gần 5 tỉ đồng, vượt với giá trị hợp đồng. Trong khi đó, MCC chưa chuyển đủ thiết bị theo danh mục, đồng thời cung cấp nhiều máy móc thiết bị sai khác về xuất xứ, thông số kỹ thuật không phù hợp với quy chuẩn của Việt Nam.

Kết luận thanh tra nêu rõ: “Trách nhiệm chính về những khuyết điểm, sai phạm thuộc về TISCO”.

Cụ thể, đơn vị này đã thành lập Ban quản lý dự án (QLDA) không đủ năng lực; phê duyệt và điều chỉnh thiết kế cơ sở không đúng thẩm quyền; lựa chọn tư vấn lập Báo cáo nghiên cứu khả thi không đúng quy định.

TTCP còn phát hiện TISCO đã ưu ái cho MCC khi sau 18 tháng hợp đồng có hiệu lực, nhà thầu này không thực hiện nhưng TISCO không áp dụng điều khoản phạt hợp đồng như đã ký. Doanh nghiệp này cũng không báo cáo cấp có thẩm quyền xem xét để hủy đấu thầu lại theo quy định khi MCC đề nghị điều chỉnh hợp đồng đưa ra nhiều hạng mục không hợp lý, không có căn cứ.

Máy móc, thiết bị do MCC cung cấp với giá trị lớn (khoảng hơn 38,8 triệu USD) đều có sai khác về quy cách chủng loại, xuất xứ, thông số kỹ thuật… Thế nhưng, TISCO đã ký phụ lục hợp đồng với MCC thỏa thuận việc giám sát chất lượng máy móc, thiết bị mà không yêu cầu tái xuất, phạt vi phạm, giảm trừ khi thanh toán.

Đáng chú ý, thời điểm tháng 9/2012 khi TISCO, VNS và Bộ Công thương xin điều chỉnh tăng tổng mức đầu tư dự án lên 8.104 tỉ đồng thì đa số các bộ, ngành được lấy ý kiến đều phản đối, cho rằng thiếu cơ sở.

Trong đó, Ngân hàng Nhà nước cho rằng tổng mức đầu tư của dự án tăng lớn nên hiệu quả dự án đã thay đổi, phải được thẩm định lại về hiệu quả kinh tế- xã hội và tính khả thi. Bộ Công thương phải làm rõ trách nhiệm các bên khi tăng mức đầu tư.

Còn Bộ Kế hoạch và Đầu tư nhấn mạnh, nhà thầu MCC chậm tiến độ so với hợp đồng đã ký, chưa có giải pháp khắc phục, vì vậy không có lý do gì để được điều chỉnh giá…

Thế nhưng “TISCO vẫn ký quyết định điều chỉnh tổng mức đầu tư là cố ý vi phạm các quy định của pháp luật về đầu tư”, kết luận thanh tra nhấn mạnh.

Đối với gói thầu mỏ sắt Tiến Bộ, TISCO đã phê duyệt không đúng thẩm quyền. Trong quá trình thực hiện, đơn vị này còn buông lỏng, không giám sát, không tham gia nghiệm thu các hạng mục hoàn thành theo hồ sơ thiết kế kỹ thuật đã được phê duyệt.

Theo cơ quan thanh tra, là đại diện chủ sở hữu vốn tại TISCO nhưng VNS không làm đầy đủ trách nhiệm, đã có những vi phạm, khuyết điểm trong việc thẩm định, phê duyệt báo cáo nghiên cứu khả thi dự án.

TTCP đã kiến nghị Thủ tướng Chính phủ giao Bộ Công Thương chỉ đạo VNS, TISCO thu hồi của MCC hơn 11,6 triệu USD số tiền thuế TISCO đã nộp thay; thu hồi các khoản phí xếp dỡ, bảo quản thiết bị; số tiền đã chi cho các tổ chức, cá nhân sai quy định…

TTCP kiến nghị Thủ tướng giao Văn phòng Chính phủ, Bộ Công Thương, Bộ Tài chính, Bộ Xây dựng theo thẩm quyền kiểm điểm, xử lý trách nhiệm đối với đơn vị, cá nhân có khuyết điểm, sai phạm nêu tại kết luận thanh tra. Cơ quan thanh tra cũng yêu cầu VNS, TISCO và các đơn vị liên quan xử lý các cá nhân sai phạm.

Đặc biệt, TTCP đã chuyển hồ sơ chuyển bốn vụ việc có dấu hiệu hình sự liên quan đến dự án sang Bộ Công an để điều tra. Đồng thời chuyển kết luận thanh tra đến Ủy ban Kiểm tra Trung ương để xem xét, xử lý theo thẩm quyền đối với cán bộ, đảng viên có khuyết điểm, sai phạm thuộc diện Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý.