Những ngôi nhà phố (shophouse) với kiến trúc bậc thang, diện tích hẹp ở Hà Nội nằm dọc theo những con đường ngõ hẻm nhộn nhịp với những người bán hàng rong và xe máy, đã tồn tại nhiêu năm kể từ sau chiến tranh và cách mạng. Giờ đây những ngôi nhà này đang chịu áp lực của một nền kinh tế hiện đại hóa.

Những ngôi nhà phố này phản ánh một nền văn hóa cộng đồng, đức tính cần cù của người Việt Nam và gợi nhớ những dấu ấn ảnh hưởng của thuộc địa trong nhiều thập kỷ sau khi những người chiếm đóng bị trục xuất khỏi thủ đô. Các tòa nhà nhỏ, biểu tượng của gia đình và thương mại trên khắp đất nước Việt Nam, tiếp tục giữ vị trí nổi bật về kiến ​​trúc ở Việt Nam ngay cả khi các tòa tháp dân cư hiện đại và các khu biệt thự được quy hoạch thu hút tầng lớp trung lưu ngày càng gia tăng.

Các nhà quy hoạch đô thị của Việt Nam ngày càng thúc đẩy các dự án phát triển nhà ở tách biệt các khu sinh hoạt với hoạt động kinh doanh.

Các căn shophouse điển hình sử dụng tầng trệt làm không gian thương mại mở và các tầng trên làm nơi ở. Đồ họa: Bloomberg CityLab

Những công trình kiến ​​trúc nhiều tầng này - được người dân địa phương gọi là “nhà ống” – định hình cảnh quan đường phố Việt Nam và đặc biệt là khu phố cổ nằm ở trung tâm thủ đô Hà Nội, nơi hội tụ của 36 phố phường đã có từ thời Lý và Trần. Những con phố được đặt tên theo những ngành nghề từng thống trị các khu phố, chẳng hạn như Hàng Tre (tre), Hàng Đồng (đồng) và Hàng Bạc (bạc hoặc kim loại quý), nơi mọi người vẫn có thể tìm thấy các cửa hàng vàng và trang sức. Những tòa nhà cao tầng này là nơi sinh sống của các gia đình nhiều thế hệ..

Tống Mạnh Hải, một kiến ​​trúc sư đã thiết kế lại một phần cửa hàng của gia đình mình thành một quán trà được sơn màu rực rỡ với những bức tranh đương đại và những chiếc ghế gỗ hơn 100 năm tuổi cho biết: “Đó là một nét văn hóa cộng đồng bắt nguồn từ cuộc sống làng quê”.

Một ngôi nhà trên phố cổ hướng mặt nhìn ra đường phố, nơi những người phụ nữ lớn tuổi đội nón lá bán vải và đồ gia dụng trên những chiếc xe đẩy, có cấu trúc mặt bằng khá điển hình. Quán trà nằm trên hai tầng của một tòa nhà được chia sẻ với một cửa hàng phụ kiện điện thoại, một cửa hàng hành lý và một quán cà phê khác. Sau đó đến các tầng dân cư. Ngay phía trên quán trà là nhà bếp, phòng tắm và phòng khách cho chủ nhân. Một tầng lửng có kê giường ngủ, chỗ để đồ dưới mái hiên để kê bàn ​​ghế của quán trà sữa - và bàn thờ gia tiên. Các phòng không lớn nhưng mỗi tầng đều có ban công thoáng mát nhìn ra đường để có thêm không gian bên ngoài.

Quán trà của gia đình do kiến ​​trúc sư Tống Mạnh Hải thiết kế lại. Ảnh: John Boudreau / Bloomberg

Khu phố cổ Hà Nội phát triển từ văn hóa làng nghề; những người thợ thủ công và thương nhân ban đầu xây dựng các quầy hàng ở chợ trước khi xây dựng các khu sinh hoạt phía sau. Trước khi người Pháp đô hộ miền Bắc Việt Nam vào cuối những năm 1800, các căn nhà phố (shophouse) thường có hai tầng với một cửa hàng bán lẻ thấp ở phía trước. Ông Michael DiGregorio - đại diện Quỹ Asia Foundation tại Việt Nam và là chuyên gia về quy hoạch đô thị, cho biết khi các đường phố chật kín xe cơ giới và xe ba bánh, chính quyền Pháp đã dỡ bỏ các cửa hàng bán lẻ, buộc các chủ sở hữu phải thiết kế lại các tòa nhà với tầng đầu tiên làm không gian thương mại.

Tinh thần kinh doanh của người dân Việt Nam bừng tỉnh vào cuối những năm 1980 sau khi “đổi mới”, đưa đất nước hướng tới nền kinh tế định hướng thị trường. Khu phố cổ lại một lần nữa nhộn nhịp với hoạt động kinh doanh. Ngày nay, một số chủ cửa hàng kinh doanh cửa hàng tận dụng lịch sử hàng nghìn năm của khu vực này phục vụ khách du lịch bằng các quán bar, cửa hàng lưu niệm và khách sạn. Các hộ kinh doanh hiện đang phải trải qua thời kỳ suy thoái do lượng khách quốc tế đến Việt Nam ngừng hoạt động vì đợt bùng phát dịch Covid-19 mới.

Hoàng hôn trên khu phố cổ Hà Nội. Khu phố cổ Hà Nội phát triển từ văn hóa làng nghề. Ảnh: Getty Images

DiGregorio cho biết các căn nhà phố trong khu phố cổ có chiều rộng từ 5 đến 7 mét và cao từ hai tầng trở lên.

Theo Đinh Quốc Phương, đồng giám đốc kiến ​​trúc nội thất của Trường Thiết kế Đại học Công nghệ Swinburne ở Victoria, Australia, những căn nhà phố này có thể cao tới 12 tầng ở nhiều nơi khác trên đất nước, người đã nghiên cứu các công trình kiến ​​trúc Việt Nam trong 20 năm.

Giờ đây, chúng là những tác phẩm chắp vá về kiến ​​trúc và lối sống, nơi bạn thấy các gia đình sống trong các khu nhà nằm phía sau hoặc phía trên một loạt các hoạt động kinh doanh, từ cửa hàng tơ lụa đến cửa hàng điện tử trong các quầy hàng có kích thước bằng tủ quần áo. Bạn có thể vào một số cửa hàng ở hai đầu - đi qua các khu bán lẻ - và di chuyển qua các hành lang tối và hẹp. Các căn nhà phố ở Hà Nội chịu ảnh hưởng từ kiến trúc của Pháp với trần cao, cửa sổ mái mở ra ban công và tường xi măng dày để chống lại độ ẩm nóng. Các ngôi nhà và cơ sở kinh doanh được xếp chồng lên nhau và được kết nối với cầu thang lát gạch dốc và cầu thang kim loại hình tròn - thiết kế không phù hợp phản ánh sự mở rộng trong các thời đại khác nhau.

Kiến trúc sư Hải cho biết, giá trị của một căn shophouse phụ thuộc vào vị trí của nó - con phố càng sầm uất thì giá trị của nó càng lớn. Ông cho biết, tòa nhà rộng 100 mét vuông mà quán trà của ông tọa lạc, nằm dọc theo con đường chính, phố Hàng Gai, và có thể có giá lên tới 120 tỷ đồng (5,2 triệu USD).

Tuy nhiên, các căn nhà phố mang phong cách kiến ​​trúc Pháo tại Việt Nam đang bắt đầu thưa thớt trong bối cảnh tầng lớp trung lưu ngày càng tăng trên toàn quốc mong muốn có được những tiện nghi và tiện nghi tiêu chuẩn quốc tế.

Các căn nhà phố này cũng phải cạnh tranh với các trung tâm mua sắm mới trải dài cung cấp dịch vụ giải trí và mua sắm có máy lạnh. Tại Thành phố Hồ Chí Minh, các nhà phát triển và quan chức đã san bằng các tòa nhà lịch sử để làm khách sạn cao cấp, khu phức hợp văn phòng và các dự án khu dân cư mới.

DiGregorio nói: “Tại Thành phố Hồ Chí Minh, rất nhiều thứ bị san lấp. Họ có tầm nhìn Việt Nam giống như một Bangkok hay Singapore. Họ xây dựng những tòa nhà cao tầng của họ, mỗi người cố gắng trở thành một cột mốc nhưng thực chất họ lại phá hủy tất cả những cột mốc khác này để làm điều đó”.

Tuy nhiên, người Việt Nam không hoàn toàn từ bỏ nhà phố. Ngay cả khi một số chủ sở hữu shophouse khu phố cổ chuyển đến các khu dân cư hiện đại để có thêm không gian và chỗ ở như hồ bơi và siêu thị, các thành viên gia đình hoặc người thuê vẫn ở lại các ngôi nhà lịch sử để giám sát hoạt động kinh doanh. Và những người tìm kiếm các tiện ích mới hơn có xu hướng giữ lại tinh thần chung của shophouse, chia sẻ mọi thứ từ người trông trẻ đến nhiệm vụ mua sắm với hàng xóm. “Đó là sự nông thôn hóa của Hà Nội", DiGregorio nói.